حامد اسماعیلیون در تاریخ ۸ سپتامبر، در حاشیه نمایش فیلم «هفت روز» در جشنواره فیلم تورنتو و در رویدادی در دانشگاه تورنتو، نکات مهمی درباره عدالت انتقالی در ایران مطرح کرد. اهمیت این صحبت‌ها از آنجا ناشی می‌شود که اسماعیلیون خود از خانواده‌های دادخواه است و همسر و فرزندش را در جریان ساقط شدن هواپیمای اوکراینی توسط موشک‌های سپاه از دست داده است. علاوه بر این، او از چهره‌هایی است که اعلام کرده موضوع عدالت انتقالی برای ایران از اولویت‌هایش است و با بخش قابل توجهی از جریان دادخواهی در ایران توانسته ارتباط برقرار کند.
حال، بیایید نگاهی به چالش‌های عینی عدالت انتقالی از منظر اسماعیلیون بیاندازیم:
گستردگی قربانیان
اسماعیلیون می‌گوید: «هزاران نفر مثل مریم فیلم در ایران وجود دارند.» این گفته، چالش اصلی عدالت انتقالی در ایران را نمایان می‌سازد: چطور می‌توان برای این تعداد زیاد از قربانیان، عدالت را به شکلی مؤثر و منصفانه اجرا کرد؟
تعیین حدود مسئولیت
سؤال کلیدی اسماعیلیون این است: «آیا فقط ما داریم در مورد علی خامنه‌ای و سرداران سپاه و دولت و قوه قضاییه و سران جمهوری اسلامی حرف می‌زنیم یا تک تک کسانی که در رنج کشیدن این خانواده‌ها نقش داشتند؟» این سؤال چالش مهمی را مطرح می‌کند: چطور می‌توان مرز بین مسئولان اصلی و افراد با نقش‌های فرعی‌تر در نقض حقوق بشر را تعیین کرد؟
درجه‌های مختلف همکاری با سیستم
اسماعیلیون به تفاوت بین کسانی که با سیستم همکاری می‌کنند و کسانی که نمی‌کنند اشاره می‌کند. این موضوع، چالش دیگری را پیش می‌کشد: چطور می‌توان بین اشکال مختلف همکاری با رژیم سابق، از همکاری اجباری تا مشارکت داوطلبانه، تمایز قائل شد؟
تعریف ماهیت عدالت انتقالی
تأکید اسماعیلیون بر این است که تصویر عدالت انتقالی «تصویر، تصویر کشتار نیست. این تصویر، تصویر انتقام‌جویی نیست». او چالشی اساسی در تعریف ماهیت عدالت انتقالی را مطرح می‌کند. چطور می‌توان بین اجرای عدالت و جلوگیری از انتقام‌جویی تعادل برقرار کرد؟
تضمین روند قانونی
اسماعیلیون بر اهمیت «دادگاه»، «انجام تحقیقات» و «حضور وکلای مدافع برای متهمان» تأکید می‌کند. این موضوع، چالش ایجاد و حفظ یک سیستم قضایی عادلانه و قانونمند در دوران گذار را برجسته می‌سازد.
جبران خسارت‌های غیرمادی
اسماعیلیون به سال‌هایی اشاره دارد که از زندگی افراد گرفته شده، و در واقع چالش پیچیده جبران خسارت‌های غیرمادی را مطرح می‌کند. چطور می‌توان زمان از دست رفته و آسیب‌های روحی و روانی را جبران کرد؟
گفته‌های اسماعیلیون دست کم بخشی از چالش‌های پیش روی عدالت انتقالی در ایران را برجسته می‌کند که باید متخصصان امر از حقوقدانان تا جرم شناسان، جامعه‌شناسان و… با کمک قربانیان و جامعه برای آن چاره جویی کنند.
۱- مکانیسم‌هایی برای رسیدگی به تعداد زیاد پرونده‌ها طراحی کنند.
۲- معیارهای دقیقی برای تعیین سطوح مختلف مسئولیت و مجازات تدوین کنند.
۳- سیستمی برای ارزیابی انگیزه‌ها و شرایط همکاری افراد با رژیم سابق ایجاد کنند.
۴- تعریف روشنی از اهداف و ماهیت عدالت انتقالی ارائه دهند که مورد پذیرش عموم باشد..
۵- ساختارهای قانونی و قضایی لازم برای اجرای عادلانه فرآیند را طراحی کنند.
۶- راهکارهایی برای جبران خسارت‌های مادی و غیرمادی قربانیان بیابند.
در نهایت، همانطور که اسماعیلیون اشاره می‌کند، این فرآیند نیازمند مشارکت همه جانبه «حقوقدانان و قربانیان و خانواده‌های قربانیان و جامعه» است. تنها با همکاری و گفتگوی مستمر بین تمامی اقشار جامعه می‌توان به راه‌حل‌هایی فراگیر درباره مواردی مثل بالا و سایر موارد دست یافت.
