وقتی عدالت انتقالی منتظر براندازی و حمله نمی‌ماند
پنجم ماه جولای مصادف بود با ۲ هزارمین روز سرنگونی هواپیمای اوکراینی با موشک‌های سپاه پاسداران انقلاب اسلامی. درست در همین روز، اتفاق جالب و مهمی از منظر عدالت انتقالی و به طور مشخص رکن به خاطرسپاری رخ داد که نشان می‌دهد چگونه می‌توان به اجرای ارکان عدالت انتقالی حتی در دوران پیش‌گذار هم فکر کرد.
در همین روز در شهر وینیپگ کانادا، اولین بنای یادبود دائمی برای جانباختگان پرواز PS752 رونمایی شد. این دیوار سنگی که نام هر یک از ۱۷۶ قربانی بر روی آن حک شده، به همراه درختان و نیمکت‌هایی برای تأمل، چیزی بیش از یک یادبود ساده است. این بنا نشان‌دهنده آن است که جوامع مدنی با ایجاد فضاهای یادآوری، بخش مهمی از عدالت انتقالی را عملی می‌کنند که ممکن است سال‌ها قبل از تحقق کامل سایر ارکان آن انجام شود. در واقع، این یادبود اولین قدم ملموس برای حفظ حافظه جمعی است تا آینده‌ای که عدالت کامل محقق شود، جانباختگان فراموش نشوند.
یادمان باشد که رکن به خاطرسپاری در عدالت انتقالی، فراتر از صرف نگهداری خاطره هاست. این رکن به بازسازی هویت جمعی، تأیید رنج جانباختگان، و ایجاد بستری برای درک مشترک از گذشته می‌پردازد. یادبود PS752 دقیقاً همین کار را انجام می‌دهد؛ با حک کردن هر نام، هر جانباخته از آمار صرف خارج شده و به فردی با هویت و داستان تبدیل می‌شود. این رویکرد شخصی‌سازی، زخم جمعی را به تجربه‌ای قابل لمس و قابل همدردی تبدیل می‌کند.
قیاس با نمونه‌های جهانی
در قیاس با نمونه‌های جهانی، این یادبود ارزشمند برای عدالت انتقالی با بعضی از از مهم‌ترین بناهای یادبود جهان قابل مقایسه است؛ با دیوار یادبود جنگ ویتنام در واشنگتن با نام ۵۸ هزار کشته، یادبود ۱۱ سپتامبر با نام ۲۹۷۷ قربانی، و به ویژه پروژه Stolpersteine در اروپا که بیش از ۱۰۰ هزار صفحه برنزی کوچک در سراسر قاره نام قربانیان هولوکاست را روی آخرین آدرس انتخابی‌شان حک کرده، همگی از همین فلسفه پیروی می‌کنند یعنی بازگرداندن نام و هویت به کسانی که سیستم‌های خشونت‌آمیز آن‌ها را به آمار تبدیل کرده بودند.
محلی برای تأمل، یادآوری و مقاومت
آنچه یادبود وینیپگ را متمایز می‌کند، تأکید آن بر «مقاومت» در کنار یادآوری است. این بنا نه تنها محلی برای سوگ، بلکه فضایی برای ادامه خواست عدالت محسوب می‌شود. خانواده‌های جانباختگان اعلام کرده‌اند که این مکان «محلی برای تأمل، یادآوری و مقاومت» خواهد بود. این ترکیب نشان می‌دهد که چگونه رکن به خاطرسپاری می‌تواند محرکی برای سایر ارکان عدالت انتقالی باشد. یادبود به عنوان مرکز گردآوری روایت‌های خانواده‌ها و شاهدان عمل می‌کند که این خود بخشی از فرایند کشف حقیقت است. همچنین، برگزاری مراسم‌های سالانه و تجمع‌های یادبود در این مکان، فشار مداومی برای پیگیری قضایی پرونده ایجاد می‌کند. حضور مقام ها، رسانه‌ها و افکار عمومی در این رویدادها، یادآوری مستمری است که پرونده PS752 همچنان باز است و نیاز به پاسخگویی بین المللی دارد.
به این ترتیب است که می‌گوییم این یادبود از مکانی صرفاً یادبودی به ابزاری فعال برای مطالبه عدالت انتقالی تبدیل می‌شود. این تبدیل کارکرد نشان می‌دهد که چگونه جوامع مدنی می‌توانند حتی در غیاب قدرت سیاسی مستقیم، فضاهایی برای مقاومت ایجاد کنند که همزمان چندین هدف را دنبال می‌کنند یعنی حفظ حافظه جمعی در برابر فراموشی، آموزش نسل‌های آینده درباره هزینه‌های خشونت دولتی، و ایجاد بستری برای تداوم فشار بر نهادهای بین‌المللی تا زمانی که عدالت محقق شود.
در این معنا، یادبود وینیپگ نمونه‌ای است از اینکه عدالت انتقالی می‌تواند منتظر تغییر سیاسی، براندازی و حمله این و آن نماند و از همین امروز و از طریق اقدام‌ها شکل بگیرد و به پیش رود.
عکس: Gavin Axelrod_CBC