در این یادداشت با نگاهی گذار به سه فیلم ایرانی از زاویه کودکان و یک فیلم آمریکایی، شما را با این سوال روبرو می‌کنیم که چطور می‌شود هر کدام را حداقل از منظر یکی از ارکان عدالت انتقالی، یعنی کشف حقیقت، اجرای عدالت و مجازات عاملان، جبران خسارت مادی و معنوی، تضمین تکرار نشدن و به خاطر سپاری، نگاه یا نقد کرد. از شما هم دعوت می‌کنیم تا علاوه بر این فیلم‌ها، فیلم پیشنهادی یا هر اثر هنر دیگر را از همین منظر در جاستیداد معرفی کنید.
قهرمان؛ نویسنده و کارگردان: اصغر فرهادی؛ ۱۴۰۰
داستان: سیاوش، پسری دارای لکنت زبان است که پدرش از زندان به مرخصی کوتاه می‌آید. او رفتارهای پرخاشگرانه دارد. در طول فیلم، پدر، سیاوش را در مذاکره با طلبکارش، جلسه با خیرین برای جمع‌آوری کمک مالی و مراجعه به مراجع قضایی همراه می‌کند. مسئولان زندان نیز تلاش می‌کنند تا با گرفتن فیلم از سیاوش، برای آزادی پدرش اقدام کنند.
رکن حقیقت و جبران خسارت: فیلم تا حدی نشان می‌دهد کودک به خاطر زندانی شدن پدرش، با اختلال رفتار و تمرکز روبرو شده است. فیلم همچنین بارها کودک را در کنار پدر و خیرین قرار می‌دهد تا به خصوص به خاطر لکنت زبانش، به نجات پدر کمک کند. فیلم تا چه اندازه توانسته ریشه‌ها و واقعیت آسیب وارده به کودک را با لحاظ کردن فراگیر و سیستماتیک بودن آسیب، نشانه برود؟ همچنین تا چه حد توانسته نشان دهد چگونه می توان به جبران آسیب‌های مادی و معنوی وارده شده به این کودکان پرداخت؟
هفت روز؛ نویسنده: محمد رسول اف؛ کارگردان: علی صمدی؛ ۱۴۰۳
داستان: دو کودک یک فعال حقوق بشر ایرانی پس از شش سال منتظرند تا مادرشان که با مرخصی درمانی از زندان خارج شده، از کشور بگریزد و به آن‌ها بپیوند. در طول فیلم عصبانیت کودکان از مادرشان به خاطر انتخابش برای فعالیت سیاسی و مدنی به تصویر کشیده می‌شود. مادر تلاش می‌کند تا دوباره آن‌ها و علایق‌شان را بشناسد و رابطه‌اش را با کودکان‌اش بازسازی کند.
رکن جلوگیری از تکرار: عدالت انتقالی قرار است کمک کند تا سازوکاری برای تکرار نشدن نقض حقوق بشر فراهم شود. فیلم، یکی از آسیب‌های زندانی شدن والدین بر کودکان، یعنی غلیان احساسات را که می‌تواند به روابط عاطفی‌شان صدمه بزند، نمایش می‌دهد. این آسیب به خصوص با آگاهی و مداخله فوری اطرافیان و حمایت اجتماعی قابل جبران است. آیا فیلم می‌توانست نقشه‌ای برای جلوگیری از تکرار این آسیب بر روی کودکان خانواده‌های زندانی را ترسیم کند که در ایران آزاد و همه شمول، بتواند مانع این نقض حقوق و تکرار آسیب‌ها به کودکان افراد زندانی شود؟
دانه انجیر معابد؛ نویسنده و کارگردان: محمد رسول اف؛ ۱۴۰۳
داستان: رضوان و ثنا، دو دختر ۲۱ و ۱۷ ساله‌اند که پدرشان بعد از بیست و یک سال خدمت و در آستانه جنبش زن، زندگی، آزادی، به مقام بازپرس دادگاه انقلاب رسیده است. آن‌ها از طریق مشاهدات خود در دانشگاه و مدرسه و شبکه‌های مجازی با جنبش همدل می‌شوند و خود را در مقابل پدرشان می‌بینند. با این حال به سادگی نمی‌توانند بپذیرند که عدالتی که در انتظارش هستند در مورد پدرشان هم باید اجرا شود.
رکن عدالت: فیلم با ظرافت همزمان به نقش و آسیب‌پذیری کودکان، به خصوص نوجوانان و جوانان می‌پردازد. فیلم همچنین با قرار دادن کودکان در برابر پدرشان که در نقض حقوق بشر دخالت مستقیم دارد، چالش‌های ظریفی را درباره رکن اجرای عدالت در عدالت انتقالی به تصویر می‌کشد. در حالی که فیلم دو دختر جوان و نوجوان را در مسیر عدالتخواهی دربرابر یک آمر یا عامل نقض حقوق که اتفاقا از نزدیکترین افراد به آنهاست، قرار می‌دهد، تا چه اندازه توانسته این چالش عمیق عدالت انتقالی را در ذهن مخاطب نیز ایجاد کند؟
ایالت متحده در برابر بیلی هالیدی؛ نویسنده: سوزان لوری پارکز؛ کارگردان: لی دنیلز؛ ۲۰۲۱ (۱۳۹۹)
بیلی هالیدی، خواننده زن سیاه سبک جاز به خاطر خواندن آهنگی با نام «میوه عجیب»، با تمثیلی از سابقه قتل و آویزان کردن سیاهان از درختان در آمریکا، مورد غضب اداره مبارزه با مواد مخدر قرار می‌گیرد. آن‌ها در جریان «جنگ علیه مواد مخدر» علیه او پرونده ساختند. فشار دولتی بر او تا پایان عمر کوتاه این هنرمند باقی ماند.
دانستن حقیقت: رکن اول عدالت انتقالی، کشف حقیقت است. در مواردی، امکان تشکیل سازوکارهای رسمی و شناخته شده‌ای مانند کمیته‌های حقیقت‌یاب فراهم است. اما گاهی، از جمله به دلیل نبود اراده سیاسی و خواست جمعی، چنین سازوکارهایی شکل نمی‌گیرد و حقیقت به طور کامل روشن نمی‌شود. هنر می‌تواند یکی از ابزارهای نورافکندن به تاریکی‌ها باشد. این فیلم تا چه اندازه توانسته به یکی از چالش‌های گذشته جامعه آمریکا با سابقه طولانی و تمام نشده تبعیض نژادی بپردازد؟
شما چه فیلم یا اثر هنری را برای تماشا یا تحلیل از دریچه عدالت انتقالی پیشنهاد می‌کنید؟ اثر هنری پیشنهادی شما چه رکنی از عدالت انتقالی را پررنگ‌تر مطرح می‌کند یا از زاویه کدام رکن عدالت انتقالی آن را می‌توان نقد کرد؟ می‌توانید نظرات خود را برای ما به صورت کامنت عمومی یا خصوصی بنویسید. چنانچه فیلم بیلی هالیدی نشان می‌دهد، هنر می‌تواند درباره نقض‌های حقوق بشری رسیدگی نشده، حداقل نقش آگاهی بخش داشته باشد.
