دکتر هما سعید، نویسنده و پژوهشگر حوزه حقوق بشر، حقوق زنان و متخصص سازوکارهای عدالت‌خواهی در دوران پس از جنگ و منازعه، در گفتگویی در اوت ۲۰۲۴ با رادیو زمانه به تحلیل موضوع عدالت انتقالی در افغانستان پرداخته است. این یادداشت به بررسی مهم‌ترین نکات مطرح‌شده در آن گفت‌وگو و درس‌های آن برای عدالت انتقالی در ایران می‌پردازد.
آپارتاید جنسیتی
نخستین نکته قابل که هما سعید مطرح می کند، بحث «آپارتاید جنسیتی» است. این اصطلاح در افغانستان به خوبی وضعیت بحرانی نقض حقوق زنان را منعکس می کند. هرچند این اصطلاح هنوز به رسمیت شناخته نشده، اما می‌تواند درب تازه ای را برای درک عمیق تر مسائل زنان در ایران بگشاید و به تلاش برای رفع تبعیض ها شکل و جهت بدهد.
به ویژه اینکه چندی پیش نرگس محمدی برنده نوبل صلح، در نامه‌ای خطاب به دبیرکل سازمان ملل با تأکید بر وجود تبعیض گسترده جنسی علیه زنان در ایران خواستار «جرم‌انگاری آپارتاید جنسی و جنسیتی» شد. اگرچه همچنان ضروریست که در موضوع آپارتد جنسی فراتر از موضوع زنان برویم و تبعیض های مشابه علیه گروه هایی مانند جامعه ال جی بی تی کیو پلاس را هم در نظر بگیریم.
عدالت انتقالی
افغانستان همچنین تجربه های تلخی از ناکامی در پیاده سازی عدالت انتقالی داشته است. از جمله آن ها می توان به ناتوانی در رسیدگی به جنایات جنگی و مقابله با فساد ساختاری گسترده اشاره کرد. ایران نیز با چنین چالش هایی دست و پنجه نرم می کند. مرور این تجربه ها می تواند به کشف موانع و یافتن راهکارهایی برای جبران خسارت ها و پاسخگویی در ایران کمک کند.
در عین حال باید خوش خیالی محض را کنار گذاشت که پس از گذر از حکومت فعلی، یک جاده هموار برای عدالت انتقالی ایران وجود خواهد داشت. همین فساد ساختاری گسترده فعلی احتمالا به اشکال مختلف خودش را بازسازی می‌کند و در دوران جدید نیز مانعی برای دسترسی به عدالت خواهد بود.
در گفتگوی هما سعید می‌شنویم که حمایت های خارجی به ویژه از سوی آمریکا و سایر قدرت‌ها از گروه های مختلف موجب تداوم فرهنگ معافیت و بی پاسخگویی نسبت به نقض حقوق گذشته شده است. این نکته برای ایران نیز قابل تأمل است و می تواند کمک کند تا ایران به سمت سازوکارهای مستقل تر و مؤثرتری در زمینه عدالت انتقالی حرکت کند.
راهکارهای غیررسمی – عدالت ترمیمی
تجربه افغانستان در نهایت بر اهمیت راهکارهای غیررسمی و عدالت ترمیمی در کنار عدالت جزایی تأکید دارد. مستندسازی، جبران خسارت ها و معذرت خواهی، بخش های کلیدی این فرآیند هستند که می توانند برای ایران نیز کاربردی باشند و به ایجاد صلح پایدار کمک کنند. تجربه این کشور نشان می دهد که تنها از طریق ترکیب عدالت جزایی و ترمیمی می توان به عدالت مؤثر دست یافت.
منبع عکس: dailyafghanistan
