دادخواهی، به عنوان یکی از ارکان اساسی عدالت انتقالی، نیازمند درکی عمیق و چندبعدی از مفهوم «قربانی» است. این درک برای تمام افراد خواهان ایجاد تغییر پایدار در جامعه ایران ضروری است. یعنی فراتر رفتن از تصورهای ساده‌انگارانه و توجه به پیچیدگی‌های مفهومی دادخواهی که می‌تواند مسیر دستیابی به عدالت واقعی را هموارتر سازد.
به عبارت دیگر، شناخت دقیق ماهیت و نیازهای متنوع آسیب‌دیدگان، کلید اصلی طراحی و اجرای فرآیندهای دادخواهی موثر و عادلانه است.
پیش از هر چیز باید تاکید کنیم مفهوم دادخواهی در عدالت انتقالی با مفهوم آسیب‌دیده/قربانی ارتباط نزدیکی دارد. هر فردی که قربانی نقض حقوق بشر در ایران شده باشد، می‌تواند دادخواهی کند. این مفهوم نه تنها در عدالت انتقالی که در حقوق کیفری نیز مطرح است. درک این ارتباط، پایه‌ای اساسی برای طراحی فرآیندهای دادخواهی موثر است.
عدالت انتقالی ادعا می‌کند که محور اصلی آن، فرد آسیب‌دیده/قربانی و هدفش حل مشکل قربانیان نقض حقوق بشر است. با این حال، در طول تاریخ، رویکرد غالب این بوده که با مجازات مجرمان، به نوعی به دادخواهی آسیب‌دیدگان پاسخ داده شود. این دیدگاه از حقوق کیفری نشأت گرفته و در عدالت انتقالی نیز وجود دارد. تصور بر این بوده که هر چه مجازات‌ها سخت‌تر باشد، خواسته‌های آسیب‌دیدگان بهتر برآورده می‌شود. اما از منظر دادخواهی جامع، این رویکرد محدود می‌تواند نیازهای متنوع افراد آسیب‌دیده را نادیده بگیرد.
مطالعه‌ها نشان داده که آسیب‌دیدگان خواسته‌های متنوعی دارند و تنها مجازات مجرمان، مشکل آن‌ها را حل نمی‌کند. به همین دلیل، مفاهیمی مانند عدالت ترمیمی، عدالت تحول آفرین و حقیقت‌یابی مطرح شدند تا فراتر از مجازات، به حقوق آسیب‌دیدگان و قربانیان توجه بیشتری شود. این رویکردهای جدید، مفهوم قربانی را گسترده‌تر در نظر می‌گیرند و شامل آسیب‌دیدگان مستقیم، از کشته‌شدگان گرفته تا همه افرادی که به نوعی قربانی نقض حقوق بشر بوده‌اند و خانواده‌های آن‌ها می‌شود.
از همین روست که در رویکردهای جدید‌تر، به استفاده از واژه «آسیب‌دیده» در برابر «قربانی» توصیه می‌شود. از دیدگاه دادخواهی، این گسترش مفهومی امکان پاسخگویی به طیف وسیع‌تری از نیازهای آسیب‌دیدگان را فراهم می‌کند.
مطالعه‌های اخیر توسط پژوهشگرانی مانند کیران مک‌اووی، کیرستن مک‌کوناکی و کوین هارتی به بررسی عمیق‌تر مفهوم قربانی در زمینه عدالت انتقالی پرداخته‌اند.
این مطالعه‌ها نشان می‌دهند که در جوامع پس از منازعه، مرز میان قربانی و مجرم همیشه روشن نیست و گاهی افراد می‌توانند هر دو نقش را داشته باشند. این پیچیدگی، چالش‌های جدی برای فرآیند دادخواهی ایجاد می‌کند و نیازمند رویکردهای منعطف و چندبعدی است.
هارتی سه گروه اصلی آسیب‌دیدگان را شناسایی می‌کند: قربانیان/آسیب‌دیدگان یک مجرم خاص، قربانیان/آسیب‌دیدگان یک آسیب خاص، و قربانیان/آسیب‌دیدگان شرایط خاص. از منظر دادخواهی، این تقسیم‌بندی اهمیت زیادی دارد زیرا هر گروه ممکن است نیازها و انتظارهای متفاوتی از فرآیند عدالت انتقالی داشته باشد.
آسیب‌دیدگان یک مجرم خاص به افرادی اشاره دارد که به طور مستقیم توسط یک شخص یا گروه مشخص مورد آزار، خشونت یا نقض حقوق قرار گرفته‌اند. این می‌تواند شامل افرادی باشد که توسط مأموران امنیتی شکنجه شده‌اند. این گروه از آسیب‌دیدگان ممکن است بیشتر خواهان مجازات فرد یا افراد خاطی باشند.
آسیب‌دیدگان یک آسیب خاص شامل افرادی می‌شود که از یک نوع مشخص نقض حقوق رنج برده‌اند، فارغ از عامل آن. برای مثال، تمام افرادی که در یک دوره زمانی از حق تحصیل، کار یا آزادی بیان محروم شده‌اند. این گروه ممکن است بیشتر بر اصلاح قوانین و ساختارهای منجر به آن آسیب تأکید کنند.
آسیب‌دیدگان شرایط خاص به افرادی اطلاق می‌شود که به دلیل شرایط اجتماعی، سیاسی یا اقتصادی خاص، به طور سیستماتیک مورد تبعیض قرار گرفته‌اند. این می‌تواند شامل گروه‌های اتنیکی، دینی، مذهبی و جنسیتی باشد که در طول یک دوره حکومتی، مورد تبعیض سیستماتیک قرار گرفته‌اند. این دسته از آسیب‌دیدگان ممکن است خواهان تغییرات گسترده‌تر اجتماعی و سیاسی باشند که از تکرار چنین شرایطی جلوگیری کند.
درک این تفاوت‌ها و پیچیدگی‌ها در مفهوم قربانی برای طراحی و اجرای فرآیندهای دادخواهی که بتواند نیازهای متنوع همه گروه‌های آسیب‌دیده را پوشش دهد، ضروری است. این رویکرد جامع می‌تواند به ایجاد یک فرآیند عدالت انتقالی موثرتر و پایدارتر کمک کند.
در نتیجه، برای اجرای موفق عدالت انتقالی و دادخواهی موثر در ایران، باید به پیچیدگی‌های مفهوم قربانی توجه ویژه‌ای داشت. این امر مستلزم پرهیز از دیدگاه‌های ساده‌انگارانه، توجه به تنوع آسیب‌دیدگان و نیازهای آن‌ها، و طراحی رویکردهایی است که همه گروه‌های آسیب‌دیده را در بر می‌گیرد.
با این رویکرد جامع و فراگیر، می‌توان امیدوار بود که فرآیند دادخواهی و عدالت انتقالی در ایران به بهبود وضعیت تمامی آسیب‌دیدگان کمک کند و زمینه را برای ایجاد یک جامعه عادلانه‌تر فراهم سازد.
عکس: مبع عکس: medium.com
