عدالت انتقالی ابزار دادخواهی یا کسب قدرت؟
بر اساس تبلیغات و تیزر منتشر شده در فضای مجازی توسط حامیان آقای رضا پهلوی، قرار است او در ۱۸ فوریه در میدان ملل ژنو، همزمان با نشست جهانی حقوق بشر و دموکراسی سخنرانی کند. از تیزر تبلیغاتی منتشر شده برای این رویداد چنین برمی‌آید که یکی از محورهای اصلی سخنرانی او احتمالاً عدالت انتقالی باشد. در بخشی از این تیزر آمده: «ژنو، نقطه تلاقی صدای آزادی‌خواهان، ژنو، میزبان سخنرانی معمار صلح، شاهزاده رضا پهلوی. در کنار یکدیگر، برای آرمان صلح و آزادی گرد هم می‌آییم. برای انتقالی با کمترین هزینه، برای عدالت انتقالی. آینده‌ای روشن در دستان ماست. حضور شما، گام بزرگی به سوی فردایی بهتر خواهد بود.»
در این نوشتار می‌خواهیم نگاه خاصی را که در این تیزر تبلیغاتی به مفهوم عدالت انتقالی مطرح شده، بررسی کنیم. فارغ از اینکه عبارت «انتقالی با کمترین هزینه، برای عدالت انتقالی» تا چه اندازه برای حفظ آهنگ و قافیه متن انتخاب شده، رویکرد نهفته در پس آن نیازمند تأمل جدی است؛ چرا که در این تیزر، عدالت انتقالی به «انتقالی با کمترین هزینه» تقلیل یافته است. این نگاه کمابیش ابزاری، تصویری ناقص از این مفهوم هم ارائه می‌دهد. عدالت انتقالی تنها ابزاری برای انتقال نرم قدرت نیست، بلکه فرایندی جامع برای رسیدگی به نقض حقوق گروه‌های مختلف است و تلاشی برای جلوگیری از تکرارشان در آینده.
این تأکید بر «کمترین هزینه» در تیزر، نه‌تنها همان نگاه تقلیل‌گرایانه‌ای را که اشاره شد تقویت می‌کند، بلکه اگر شفاف‌سازی لازم درباره آن صورت نگیرد، می‌تواند به نادیده گرفتن حقوق دادخواهان هم تفسیر شود. تجربه جهانی اجرای عدالت انتقالی نشان می‌دهد که حق دانستن حقیقت و دادخواهی، نه‌تنها حق مسلم آسیب‌دیدگان و خانواده قربانیان، که نیاز ضروری جامعه برای گذار به دموکراسی است.
بی‌توجهی به پیچیدگی‌های این فرایند و تقلیل آن به یک انتقال ساده و کم‌هزینه در مسیر جابه‌جایی قدرت، می‌تواند جامعه را در مواجهه با چالش‌های واقعی دوران گذار غافلگیر کند. تجربه تاریخی نشان داده که هر جا عدالت انتقالی به بهانه «کم‌هزینه بودن» محدود شده، نتیجه‌اش نه‌تنها تحکیم دموکراسی نبوده، که به تداوم بی‌عدالتی و نارضایتی انجامیده است.
همچنین در تیزر تبلیغاتی مورد اشاره در این نوشتار، بر صلح تأکید ویژه‌ای شده و آقای رضا پهلوی معمار آن توصیف شده است. صلح بی‌تردید عنصری حیاتی و ضروری برای هر جامعه از جمله ایران است، اما در چارچوب عدالت انتقالی، صلح پایدار تنها در کنار سایر عناصر ضروری مانند حقیقت‌یابی، اجرای عدالت درباره آمران و عاملان نقض حقوق و تضمین تکرار نشدن جنایت‌ها و نقض حقوق‌ها معنا می‌یابد. تجربه کشورهای مختلف نشان داده که صلح بدون همراهی با این موارد، تا چه حد می‌تواند شکننده و ناپایدار باشد.
همچنین شعار «آینده‌ای روشن» که در این تیزر آمده، بی‌تردید آرمانی زیبا و ضروری است، اما مسیر رسیدن به این افق روشن از دالان تاریک گذشته می‌گذرد. عدالت انتقالی به ما می‌آموزد که نمی‌توان زخم‌های کهنه را نادیده گرفت و به سوی فردا شتافت. درس‌آموزی از گذشته و پیشگیری از تکرار آن تجربه‌های تلخ، پلی است که می‌تواند ما را به آن آینده درخشان برساند.
اگرچه ممکن است نگاه ساده‌انگارانه به عدالت انتقالی در این تیزر تبلیغاتی، صرفاً ناشی از بی‌دقتی نویسنده متن باشد، اما سابقه اظهارنظرهای خود آقای پهلوی هم نشان می‌دهد که این نگاه به عدالت انتقالی احتمالاً ریشه‌های عمیق‌تری دارد. او در سخنرانی‌های مختلف خود با تأکید بر «جای پا دادن» به نیروهای نظامی و امنیتی و استفاده از مفهوم «ریزش حداکثری» در این نیروها، این برداشت را تقویت کرده که عدالت انتقالی را بیشتر به عنوان ابزاری برای تسهیل انتقال قدرت می‌بیند تا فرایندی برای تحقق عدالت و رسیدگی به نقض حقوق گذشته و بستن مسیر تکرارشان در آینده. برای مثال، «جای پا دادن» اگر به معنای چشم‌پوشی از حق جامعه برای دانستن حقیقت یا نادیده گرفتن ضرورت پاسخگویی بخشی از آمران و عاملان نقض حقوق بشر باشد، می‌تواند به تکرار چرخه معیوب معافیت از مجازات در ایران بینجامد. در تجربه افغانستان از عدالت انتقالی دیدیم که این معافیت چه عواقب ناگواری دارد.
به هر حال، ترویج هر نوع درک ناقص یا نادرست از عدالت انتقالی، فارغ از اینکه ریشه در ناآگاهی داشته باشد یا برآمده از نیت‌های سیاسی و… باشد، می‌تواند به آسیب‌های جدی در دوران گذار منجر شود. آلوده کردن این مفهوم کلیدی با برداشت‌های نادرست، فقط کار را برای اجرای درست و اصولی عدالت انتقالی در ایران دوران گذار سخت خواهد کرد.
