این روزها که پنج سال از سرنگونی هواپیمای اوکراینی می‌گذرد، شاید بیش از هر زمان دیگری نیاز داریم به بازخوانی عمیق‌تر این پرونده و درس‌هایی که برای آینده عدالت در ایران دارد. آنچه در پیچ و خم این پرونده می‌بینیم، تصویری است از ساختاری که به طورسیستماتیک حقیقت را پنهان می‌کند – از مخفی کردن محل استقرار سامانه موشکی از سیستم پدافند هوایی ارتش گرفته تا پاک کردن صحنه با بولدوزر و دستکاری وسایل الکترونیکی قربانیان.
البته این الگوی نظام‌مند برای گم‌وگور کردن حقیقت، تنها محدود به قدرت فعلی نیست و گاهی رقیبان آن را نیز آلوده کرده است. منشأ این آلودگی هرچه که باشد—چه به خود جمهوری اسلامی بازگردد و چه ریشه در دوران پیش از پیدایش آن داشته باشد—به هر حال هشداری جدی برای آینده یک ایران همه‌شمول و بدون تکرار نقض حقوق است.
این هشدار به ما یادآور می‌شود که خطر تکرار نقض حقوق در ایران، حتی در فردای بدون جمهوری اسلامی، از آنچه تصور می‌کنیم به ما نزدیک‌تر است. اهمیت رکن حقیقت در عدالت انتقالی درست از همین‌جا برمی‌خیزد. یعنی شناسایی و مستندسازی دقیق مکانیسم‌های نقض حقوق، تنها راه تضمین تکرار نشدن این فجایع است.
آنچه در پرونده هواپیمای اوکراینی می‌بینیم، اهمیت حیاتی حقیقت‌یابی و مستندسازی در مسیر عدالت است. تجربه نشان می‌دهد که بدون کشف و ثبت دقیق جزئیات، نمی‌توان از تکرار فجایع جلوگیری کرد. خانواده‌های قربانیان با یادداشت‌برداری از دادگاه‌های غیرعلنی و پیگیری مستمر، پرده از واقعیت‌های تلخی برداشتند – از چگونگی صدور یک دستور محرمانه که به فاجعه انجامید تا نحوه رسوخ پنهان‌کاری سیستماتیک در لایه‌های مختلف نهادها.
این تجربه گرانبها می‌تواند بخشی از یک راهنمای عملی برای پیاده‌سازی عدالت انتقالی در ایران باشد. مستندسازی دقیق نقض حقوق، پیگیری حقوقی منظم، تلاش برای شفافیت و پاسخگویی، ایستادگی برای حق دسترسی به اطلاعات، و استفاده هوشمندانه از ظرفیت‌های حقوقی داخلی و بین‌المللی – همه اینها تجربیاتی هستند که می‌توانند در مسیر دشوار عدالت‌خواهی راهگشا باشند.
روش‌مندی و پشتکار خانواده‌های قربانیان پرواز ۷۵۲ نشان می‌دهد که چگونه می‌توان حتی در سخت‌ترین شرایط، گام‌های استوار و موثری برای دادخواهی برداشت – از شناسایی دقیق مسئولان و مقصران گرفته تا پیگیری پرونده در محاکم بین المللی و ایجاد اجماع بین کشورهای ذی نفع و…اینها تعریف و تمجید نیست؛ یعنی عدالت انتقالی تملق‌بردار نیست و حقیقت و عدالت را با تعارف نمی‌توان به دست آورد. آنچه درباره نقاط قوت انجمن خانواده‌های هواپیمای اوکراینی و مجموعه دست‌اندرکاران آن در مسیر داخواهی گفتیم، بخشی از وظیفه جستیداد برای الگویابی و الگوسازی عدالت انتقالی برای ایران است.
در نهایت امیدواریم از دل این پرونده تلخ نقض حقوق زندگی ۱۷۶ انسان بی‌گناه و خانواده‌یشان، رویه‌های رفتاری و درست و همچنین رهبرانی شکل بگیرند که راه را از چاه در عدالت انتقالی می‌شناسند. تجربه‌هایی که می تواند در روزهای مبادای پس از گذار به کار جامعه خسته ایران بیاید.
منبع عکس: VOA
